Kjærleik i årstider

Haust. I eit klasserom står det ei tavle. På tavla står det eit ord. Dyrevelferd. Frå Brambellkommisjonen i England kjem fem fridomar. I klasserommet på Sogn Jord- og Hagebruksskule kjem historier; tolkingar; erfaringar; krav. Hjå meg kjem ordet som to minne. Eit andlet, og ein stad. Besten min, og ein fjellheim i Modalen.

Og ordet vert ein sti.

Eit sankelag av familie og venar; på ein gyllen sti i ein fjellheim av okergult lauv, raudoransje blåbærlyngar og blå himmel… Eg ser framom meg, og det eg ser er noko ganske anna enn eit par mjuke vottar til vinteren, eller pinnekjøtet julaftan.

I nuet ser eg levande skapingar av kjensler; levande skapingar med unike forståingar av det livet som me deler. Me kjenner stien, for me har gått han alle år. Me veit at me leier dyra på ein trygg sti, og me går han saman.

VINTER

«DA VIKTIGASTE er at dyra har det godt», fortel Besten frå peisestova. Det har han fortalt meg sidan kjeledressen min var storleik seks år, og han lyfta meg opp på trillebårlassa med silo. Mellom fôrrommet og sauegardane var det ein dørstokk, og Besten visste at det kjekkaste me barnebarna visste, var då han tok sats med trillebårlasset over dørstokken, slik at trillebåra spratt over med eit lite hump. På lasset var det ein høygaffel som Besten hadde sett ned i graset, slik at me barna hadde noko å halde oss fast i. Før humpen ropa han «Hald dåke fast!».

Eg kan framleis kjenne suget i magen, kjensla av rein glede, kvar gong me traff den dørstokken, og dei små kroppane våre lyfta seg lite grann frå siloen.

DYREVELFERD er eit ord med mange tydingar. Likevel er det noko som alltid går att når bønder delar sine tankar med meg: «At dei får vera ute». Flammane dansar lystig i peisen, men i godstolen vert Besten si stemme alvorleg. «Mange sau står inne i seks månadar… Ser ikkje sol». «Sånn driv ikkje me», avsluttar han enkelt, og smilar slik Besten smilar best; med auga.

BESTEN OG MORMOR har tre døtrer, og garden har ikkje hatt behov for noko anna, for deira fyrstefødde jente var ein gardsgut frå byrjinga. Mamma mi har vore ein del av gardsdrifta sidan ho vart fødd, og etter utdanning på Tunsberg Medisinske Skole vart ho flokken sin private mineralterapeut i tillegg. Far og dotter passar på at dyra får naudsynte førebyggande mineral. Og kvaliteten i siloen er god, for kvar sommar speidar Besten etter timotei. «Når timoteien byrjar å skyte og sola skin på timoteien, er fôrkvaliteten i enga optimal for vår flokk», fortel Besten frå terrassen med utsikt over beitet. «Når sola skin på timoteien, ligg energien i graset, i blada, og ikkje i rota».

Eg tenker på ei varmelampe over eit lite bord i floren, to små glas, og ei gulbrun flaske med teksten «Dr. Nielsen’s Bitter». Eg tenker på korleis Besten er ein pappa, og korleis floren er ein varm heim for relasjonar. Relasjonen til flokken, og relasjonen gjennom generasjonar. Og når florstellet er utført og kvar enkelt sau et, sit Besten og Mamma i varmen frå flokken og varmelampa. Ser på flokken, ser på kvarandre, og tek ein skål.

I KLASSEROMMET på Sogn Jord- og Hagebruksskule er prosjektoren drege ned. NRK-dokumentaren «Framtidsbonden» syner ein av svært få bønder som har uttalt seg positivt om regjeringa sin landbrukspolitikk. Bjørn Westby har, under dokumentaren, 55 mjølkekyr, og 820 mål i drift. Sylvi Listhaug og Erna Solberg er på gardsbesøk.

For her til lands er me så heldige at me har myndigheiter som set mål om større sjølvforsyning. Løysinga har til no vore ei satsing på større produksjon, større bruk og større husdyrtal, slik at bønder som
Bjørn kan verte enda større. Bjørn er nøgd med mjølkekvotene fordi dei fell gunstig ut for han, og Sylvi og Erna er nøgd med Bjørn. Bjørn viser dei rundt på bruket, Erna får sitte i skurtreskaren hans, og alle tre nyt ein symbiose av ei gjensidig ordning. På regjeringa si nettside får Bjørn tittelen «Framtidsbonden», som eit bilete på regjeringa sine ideal om storleik, produktivitet og effektivitet.

«Når sola skin på timoteien, ligg energien i graset, i blada,
og ikkje i rota».

Lågt og litt i bakgrunnen for eine scena, høyrer eg Erna seie «Så dette er en silo, altså». For meg opplevast denne kommentaren som eit bilete på ei heilskapleg, større problemstilling. For på same måten som landbrukspolitikken styrast frå Stortinget sine utsmykka veggar, av menneske som aldri før har sett ein silo, så lurar eg somme gongar på om desse menneska har gått glipp av andre vesentlege aspekt også?

Slik som geografien vår. Inst i hjarterota håpar eg vel framleis at hadde dei sett korleis utmarka, dalane, bakkane, fjella såg ut, så hadde dei innsett at deira ideal ikkje er kompatible med våre ressursar. At deira auka satsing på større bruk går på akkord med og utkonkurrerer alle dei små bøndene som utgjer heilskapen. Dei mange bekkane små.

SOMME GONGAR er det godt å flykte inn i eit sekund, til ein stad av verdiar ein kan kjenne seg heime med. Til eit kjøkenbord i eit okergult trønderlån, til May sin kaffekopp og namnemimring. «… Litago, Stasa..». «Stasa»?, spør eg. «Ja, Stasa. Fordi ho var så stas». May sin munn smilar så breitt at auga nesten vert to strekar, men det lure, livsglade glimtet ser eg tydeleg. Eg sit i kjøkenet til May og Einar, dei flittige drivarane av Sidergarden like nedom småbruket der eg bur. May fortel om ei tid då ho sjølv var ei lita jente, ei tid då tolv årsku var eitt årsverk og ein kalla dei etter namn. Eg tenker på Stasa, på korleis hennar personlegdom gav ho eit kjært namn som me hugsar og snakkar om enno. Eg tenker på dette forholdet, denne nærleiken, til Litago, til Stasa.

«Melkeroboten gjør at Bjørn ikke trenger å være til stede for å melke kyrne». Prosjektoren får merksemda mi, og eg sit og ser på ei ku som vert lokka inn til ein mjølkerobot med kraftfôr. «Framtidsbonden» ropar «kyra, kyra, kyra! Nå er det ledig her!», og trekk seg nokre skritt bort frå roboten og nummer 55. Eg sit i eit klasserom og tenker på eit forhold som ikkje finst, mellom ein mjølkerobot og eit øyrenummer.

I EIT BIBLIOTEK på Sogn Jord- og Hagebruksskule sit eg i ein gamal godstol med Gry Hammer si bok, Den Moderne Jeger. Me skulle ha bore bøndene våre på gullstol, skriv Gry, heller enn å samanlikne deira produkt med billige, importerte alternativ. Mellom linjene ser eg ordet frå tavla att. For slik våre bønder vert tekne for gitt i forbrukaren sine haldningar og handlingar, vert dei pressa til å gå på akkord med sine verdiar om dyrevelferd og helse. Me ser det når bønder ser seg nøydde til å verte så store at livet føre dei vert eit øyrenummer, me ser det når antibiotikumet glyfosat vert spreidd i beitene og åkrane våre (Brown, 2018), og me skulle kanskje alle ha sett det når cocktailen av giftstoff sig inn i og forgiftar grunnvatnet vårt. Me burde bere bøndene våre på gullstol, skriv Gry, for det er dei som forvaltar vår største verdi: Matjorda (Hammer, 2017).

Er me villige til å betale det maten kostar å produsere, for å få dyrevelferd med på kjøpet? Det er mi oppfatning, at skal dyrevelferd vere noko meir enn eit samtaleemne, må me vere villige til å betale for ho. Kan hende handlar denne prisen om ein vilje til å ete mindre kjøt. Personleg trur eg på verdien av beitedyr, ressursnytting og biologisk mangfald, og at det kan handle om respekt i form av å nytte seg av heile dyret. Som formidla i Den Moderne Jeger: Om me ikkje reduserte dyret til filetar, rygg og lår, men nytta oss av krafta frå beina, laga gryter, postei og anna godt av tunge, lever, hjarte, ballar og anna næringsrik innmat; då får me meir mat frå kvart dyr, og me får dekka eit breiare næringsbehov (Hammer, 2017). Uansett trur eg prisen, på mange måtar, vert rimelegare enn me trur, eller kanskje er vande med. Få er det nemleg som veit, at dei importerte varene er dyrast av alle. For dei betalar ein med mattryggleik.

I EI LITA VESTLANDSGREND tek Besten meg med ut, til ein mild vintermorgon i min vakre barndomsheim, Hundvin. «Ein kan ikkje ete silo morgon, dag og kveld, ein heil vinter, utan å gå matlei», vert eg fortald, og tykkjer at det er jo ganske logisk. Difor leier Besten og eg flokken langs skogstien nordaust for huset, til dagens aperitiff av forskjellige smakar.

Ei vakker vestlandsgrend vert eit mangfaldig matfat for ein sjeviotsau, også om vinteren. Nett det er ein kjerneverdi og føresetnad i Besten sitt val av sauerase. «Dei må få vera ute heile året», er Besten sitt mantra. Valet av sauerase fall då på sjeviotsauen, fortel Besten, då denne klarar seg best av dei langhala rasane ved beiting om vinteren. For Besten er heilårsbeiting fyrst og fremst utgangspunktet for god helse og utvikling. Mi barnlege omsetjing har alltid vore: «Sau skal få vera sau».

På beitet austom floren står Besten og eg og ser på ein heilskap; mangfaldet av artar, samansetjinga av næringsstoff. Livskrafta av eit godt liv som går vidare i eit anna. På beitene kringom floren beitast det bærris, blåbærlyng, lauvtre, bjørk, bark og urter. Auga haustar sol, huda lagrar D-vitamin. Nasen fyller lungene med rein luft. Beina skapar mosjon. Heilskapen skapar betre grovfôropptak, og grunnlag for mindre feilstillingar i lamminga. Og heilskapen vert ei livsglede, som eg kan sjå i to store sjeviotauge, fordi dei reflekterer mine.

«Og heilskapen vert ei livsglede, som eg kan sjå i to store sjeviotauge, fordi dei reflekterer mine»

Eg minnast då Mamma mi fortalde meg at lykkelege menneske gjev lykkelege dyr. Og når livskrafta av eit godt liv ein gong går vidare i eit anna, kan eg takke mamma mi, for ho viste meg at næringsverdien, innhald av feittsyrer, vitamin og mineral, er eit direkte resultat av det allsidig næringsrike beitet me no står og ser på.

Ein liten vestlandsbonde og hans vesle sjeviotflokk skulle få vere ein del av ein større heilskap. Vernet om ein skjør og livsviktig sirkel som fortel oss at me treng kvarandre. Ein sjeviotflokk, ein bonde, ein besten, ei mormor, ei mamma, eit barn, ein raudlista blom i eit kulturlandskap, ei villbie i ein frukthage. Mormor fortel si vesle jente, som ikkje lenger er lita: «Me har fått til ein heilskap her. Me tek vare på heile sirkelen.»

«Dei e veldig gla i gran». Eg lyftar blikket frå blåbærlynga, til eit vintermåleri av lett rimfrost under eit majestetisk grantre. Dei mørkgrøne, rimkvite greinene vert dregne ned, nappa i og sprett oppatt, så rimfrosten skvett. Eg ser einm sjeviotflokk danne ein sirkel kring ei gran.

Og slik flokken samla seg om eit festmåltid av gran, samla vår familie seg kring Mormor sitt vakkert dekorerte middagsbord. Når me sat til bords saman, så visste me at måltidet var eit samarbeid. Eit samarbeid av natur og relasjonar, mellom sau og bonde, mellom Besten og Mormor, mellom generasjonar, familie. Me visste at magien i smaken me kjende på, var et liv godt levt. Me visste at maten var ein heilskap. Me kunne dele eit godt måltid, fordi lammet levde eit godt liv. Saman med mor si i skog og mark og fjell.

VÅR
Eg tenker på lidenskapen som du må ha kjend på, for dei som du har ansvar for. Lidenskapen som var så sterk at du gav opp di eiga søvn ein heil månad. Når me som er glade i deg, uroa oss for helsa di. «Det er urimeleg å vente av deg», tenkte me vel somme gongar; og du gjorde det likevel.

BESTEN LEIER MEG til våren. Til kontrasten av søvnlause
netter og hoppande lam. April er månaden Besten vart fødd, og april er månaden Besten hjelper nytt liv til verda. Våren er årstida for nytt liv. Tida ein trekk eit letta sukk for den fyrste snøklokka, etter ei lang mørketid. Det er tida då fargane kjem tilbake. For ei gardsjente er våren også tida då lamma får kome ut på beitet for fyrste gong. Tida då livsgleda i eit lam fyrst utartar seg i eit lite muskelspel, til eit forsiktig hopp, til sprettande sirklar. For ein krinslaup- og ressurstenkande vestlandsbonde ein flokk passeleg i storleik til å sjå kvar enkelt, i ein skala passeleg til gjeldande geografi, er dette den verkelege og einaste løninga for alle dei søvnlause nettene; evna til å sjå dyra si glede, og evna til å glede seg over deira glede.

Du har teke på deg den raude kjeledressen att, og står tolmodig i døra og ventar. Kjeledress seks år kan hende har funne vegen til ein annan, for av dei to kroppane du har med deg i dag, er den minste seks år i år. To små gutar kjem springane for å halde Besten i handa. Eg ser at du leier dei til ettermiddagsstellet; i meg sjølv veit eg at du leier dei til dei store samanhengane. Eg ser Besten min, med kvar si store hand om ei lita.

Om eg skulle ha skrive dyrevelferd med eitt ord, Besten, så måtte det ha vore omsorg. Om eg skulle velje ei kjensle, måtte det ha vore kjærleik. Kjensla av kjærleik mellom eitt liv og eit anna. Skulle eg ha valt ei handling, måtte det ha vore å gje av seg sjølv, for det, for dei, ein trur på.

Du var alltid der for flokken din. Du var der under fødselen, og du var der lenge før. I valet av ein sauerase med eit lammetal kompatibelt med sauen sine to spenar. I eit tankegrunnlag for friske lam og redusert slitasje hjå mødrene deira. Når lammet seinare vart mor, talde du foster for at sau og lam skulle få tilpassa næring. Du var der med varmelampe til dei små kroppane som fraus, med tørr halm til alle nye kroppar i verda, slik at dei fekk ligge tørt. Du var der med ei hjelpande hand for dei nye mødrene i floren, tørka slim frå lammet deira sin munn og nase, så dei fekk puste med ein gong. Kvar vesle navlestreng som vart smøra med jod. Du var mitt barnlege bilete av den gode gjetaren som leia det bortkomne lammet heim.

Eg vel å tru at flokken din leia deg.

SUMAR
Vår vert til sumar, og me ser deg leie flokken din til fjells. Eg vel å tru at flokken din leia deg.

For eg ser kjærleiken du ber på, når eg høyrer at du køyrer heim frå jobben etter ei intuitiv kjensle av at noko er gale; den dagen ei søye har gått seg fast i eit myrhol på beitet. Når du endrar kurs i fjellet; fordi nokon i flokken din trengde deg, og hjartet visste før auga såg.

Og når familien samlar seg på ein okergul fjellsti for å leie flokken heim, tenker eg på alle dei tilsynsrundane du har gått her i fjellet i sumar, på alle timane du har køyrd for å få det til. For at din flokk skal få det reinaste norsk natur har å by på. For at dei skulle få drikke det krystallklare mineralvatnet i bekkane og ete næringstettleiken i blankgrøne musøyre.

Eg tenker på korleis tid er eitt av dei fem kjærleiksspråka. Det er vel difor all den tida var flokken din verd. Besten min, som aldri gjekk etter ei klokke, eller måla eit liv etter tid. Fordi jobben du gjorde, eigentleg aldri var ein jobb, men livet i seg sjølv. Eg såg at dyra dine si velferd, var di velferd, og det eg såg på, var dyrevelferda.